در دهه‌های اخیر، ایران همواره در تلاش بوده تا به کشوری صنعتی تبدیل شود. این امر به‌ویژه به دلیل وجود معادن متعدد و متنوع فلز و کانی در کشور، حائز اهمیت بسیار است تا به‌جای فروش مواد خام به سایر کشورها و در مقابل خرید محصولات با چندین برابر قیمت، ارزش‌افزوده را در داخل کشور ایجاد و تولیدات نهایی را صادر کند. لذا تأکید بر بازار فلزات، به‌ویژه تولید محصولات فولادی میتواند نقش مهمی هم در صنعت و هم در اقتصاد ایران ایفا کند.
طبق آمار خبرگزاری ایرنا تا انتهای سال 97، ايران با حدود 68 نوع ماده معدني، 37 میلیارد تن ذخاير كشف شده و 57 میلیارد تن ذخاير بالقوه در ميان 15 قدرت معدني جهان جاي گرفته؛ اما فرآورده‌هاي معدني تنها 0.6 درصد از توليد ناخالص داخلي را تشكيل مي‌دهد. اين آمار مبين آن است كه اين ظرفيت كم‌نظير اقتصادي براي توسعه كشور به كار گرفته نشده است. درحالی‌که سهم بسزایی از اقتصاد در کشورهای به‌مراتب کوچک‌تر از ایران به این موضوع اختصاص دارد و از قضا بسیار پرسود و مؤثر ازنظر اقتصادی تلقی می‌شود.
به گفته محمدرضا بهرامن، رئیس خانه معدن ایران: «درحالی‌که كشورهايي با رتبه‌هاي پايين‌تر ذخاير معدني جزو صادركنندگان برتر دنيا قرارگرفته‌اند، نتوانسته‌ايم از ظرفيت جهاني معادن كشور به‌خوبی استفاده كنيم.»
شکوفایی صنعت در این کشورها، به دلیل وجود بازار رقابتی و تنوع شرکت‌های خصوصی، تلاش برای استخدام نیروی متخصص، کسب سهم بیشتری از صادرات و خلاقیت در تولید به جهت برخورداری از معافیت‌های مالیاتی به شکل شبانه‌روزی در حال انجام است و کارخانه‌های تولید و صادرات محصولات فولادی، به‌نوعی موتور محرکه اقتصاد این کشورها به‌حساب می‌آیند.
کشور سوئد را به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین متقاضیان و البته تولیدکنندگان محصولات فولادی در نظر بگیرید. در سال 2018 بالغ‌بر 26،000 نفر از صنایع مرتبط با فولاد –تولید و بازرگانی- ارتزاق می‌کردند. حاصل این امر، حجم زیادی از تولید و درنتیجه افزایش صادرات و مالیات بر درآمد بود و مستقیماً بر سرانه درآمد سالیانه، بهره‌مندی دولت از مالیات برای ارتقای کیفیت زندگی مردم، سرمایه‌گذاری‌های بیشتر و خدمات عمومی بهتر تأثیر گذاشت؛ بنابراین، می‌توان به‌سادگی مشاهده کرد که پویایی یک صنعت، بر کلیت اقتصاد جامعه، سطح رفاه مردم و خدمات اجتماعی بهتر تأثیرگذار است.
چه عواملی بر جایگاه تولیدکنندگان در بازار رقابتی فولاد مؤثر است؟
اولین پارامتر موردنیاز برای تولید محصولات فولادی، در دسترس بودن مواد اولیه مانند سنگ‌آهن، آهن‌آلات بازیافتی، مواد اولیه آلیاژها و انرژی موردنیاز چه به لحاظ مسافت و حجم و چه به لحاظ قیمت است. شرایط اجرایی مانند مالیات و هزینه‌های جاری و دسترسی به محققان و متخصصان و نیروی کار مناسب نیز باید با رقبای بازار قابل‌رقابت باشد.
پس از بهره‌مندی از شرایط ابتدایی، اجرای فرآیندها در بالاترین حد ممکن (در حوزه تحقیقات، نوآوری، بازاریابی و رقابت) میتواند یک شرکت را در رتبه‌های بالای بازار حفظ کند. عامل اساسی دیگر، دسترسی مناسب به بازار هدف و متقاضیان و مصرف‌کنندگان نهایی است. در این بین، نقش شرکت‌های حمل‌ونقل از اهمیت بالایی برخوردار است.
چگونه سوئد به یکی از کشورهای برجسته صنعت فولاد بدل شد؟
یکی از نتایج وجود بازار آزاد و رقابتی، افزایش قدرت انتخاب مشتریان و درنتیجه، افزایش تلاش تولیدکنندگان برای تولید بیشتر و باکیفیت‌تر محصولات است. به عقیده اکثر کارشناسان، عدم دخالت دولت سوئد در امور بنگاه‌های اقتصادی خصوصی (و البته حمایت از تولید و اشتغال‌زایی این بنگاه‌ها)، حتی در ارتباط با بازار جهانی تا حد زیادی به آزادی عمل تولیدکنندگان کمک کرد و موجب شد تولیدکنندگان بدون دغدغه پیچ‌وخم‌های بوروکراتیک، برای کسب سهم بیشتری از بازار تلاش کنند.
امروزه شرکت‌های سوئدی فولاد عموماً بین‌المللی هستند و بعضاً در سطح جهانی کار می‌کنند. همین ثبات و سوددهی موجب شده بسیاری از سرمایه‌گذاران بین‌المللی، بازار فولاد سوئد را محلی امن و مطمئن برای سرمایه‌های خود بیابند. البته در این بین نباید از نقش دولت غافل شد که مدام در حال بررسی تحولات بین‌المللی و تأثیرات آن بر بازار بوده و مراقب است تصمیمات کلان سیاسی موجب ضرر و نارضایتی شرکت‌های اصالتاً سوئدی (ولی عموماً دارای سرمایه‌گذاران خارجی) نگردد.
در این بین، از اهمیت مدیریت صحیح منابع نیز نمی‌توان غافل شد. باوجود اینکه سوئد ازنظر حجم تولید در حد کشورهای آسیای شرقی (به‌ویژه چین)، آمریکا و روسیه نیست؛ ولی با مدیریت درست و دقیق نیروی انسانی، مواد اولیه و راه‌های بازرگانی و فروش، توانسته سهم قابل‌توجهی از بازار را از آن خود کند و در بسیاری از موارد، محصولات آماده استفاده را به بهترین شکل و کیفیت به دست مصرف‌کننده نهایی برساند که خود موجب ایجاد ارزش‌افزوده بالایی در اکثر تولیدات خواهد شد.
شرکتSSAB یکی از معروف‌ترین شرکت‌های فولادی مستقر در استکهلم سوئد بوده که بر روی روش‌های تولید محصولات فولادی با انعطاف‌پذیری و صرفه اقتصادی بالا متمرکز شده است. جایگاه این شرکت به‌عنوان شرکتی پیشرو در تولید فولادهای پیشرفته بسیار مستحکم ( (AHSSدر سراسر جهان تثبیت شده است. از سال 2014 شرکت فولاد Ruukki فنلاند نیز که از معتبرترین سازندگان فولادهای سازه‌ای و ساختمانی و صنعتی محسوب می‌شد نیز در SSAB ادغام شده است.
چطور به بازارهای درجه‌یک جهانی نزدیک شویم؟
بازار ایران از پتانسیل خوبی برخوردار است؛ هم از منظر وجود نیروی کار متخصص و باانگیزه و هم به لحاظ دسترسی به مواد اولیه و همچنین قرار گرفتن در موقعیت ژئوپولتیک مناسب برای صادرات به اقصی نقاط دنیا. ايران در منطقه‌اي واقع شده كه كشورهاي اطراف آن مانند تركيه، عربستان و كشورهاي حوزه خلیج‌فارس با توجه به آهنگ رشد و توسعه اقتصادي به منابع معدني نياز دارند و اين در حالي است كه اين كشورها ازنظر ذخاير معدني بسيار فقير هستند. حتي اين كشورها در صنايعي مانند فولاد سرمايه‌‌گذاري هم كرده‌اند، اما مواد اوليه آن‌ها وارداتي است و ايران مي‌تواند منبع خوبي براي تأمين نيازهاي اين كشورها كه به‌سرعت در حال افزايش است، محسوب شود. به جرات می‌توان گفت چنین شرایطی برای کمتر کشوری در سطح جهان وجود دارد و تنها با یک مدیریت صحیح، میتواند موجب تحولی عظیم در اقتصاد کشور شود.
به طور خلاصه سه عامل در رشد صنعت فولاد موثر است:
1. رشد صنایع بالادستی
2. رشد صنایع پایین دستی
3. رشد صادرات
لذا شرکت‌های تولید محصولات فولادی می‌توانند با الگوبرداری از همتایان موفق سوئدی، نقش دولت در تولید و فروش محصولات فولادی را کاهش داده و با رقابتی‌تر کردن بازار، به سیستم‌های تولید فولاد پویایی و انگیزه مضاعفی ببخشند. البته دولت نیز باید با اتخاذ تصمیمات کارشناسی و دقیق بین‌المللی، به تسهیل هرچه بیشتر صادرات و مبادلات این صنعت کمک کند؛ زیرا همان‌طور که پیش‌تر عنوان شد، عامل اصلی پیشرفت و ارتقای سطح زندگی در هر جامعه، مستقیماً به عوامل اقتصادی وابسته است. درواقع تلاش دولت برای رقابتی کردن هر بازاری و در کنار آن تسهیل شرایط کار برای شرکت‌ها و کارخانه‌های خصوصی هم از طریق کاهش آمار بیکاری، هم افزایش مالیات بر درآمد و هم رونق کلی اقتصادی میتواند به درآمد و ساده‌تر شدن کار دولت‌ها کمک کند. صنعت فولاد هم از این قاعده مستثنی نیست و با در نظر گرفتن مطالبی که در این مقاله به آن اشاره شد، میتواند یک‌تنه تحول عظیمی در سرعت گرفتن چرخ اقتصاد کشور ایجاد نماید.